
ISBN
Formato impreso
978-607-8964-04-8
Formato digital
978-84-10215-02-3
Fecha de publicación
Formato impreso
15-03-2024
Formato digital
04-03-2024
Licencia
© D. R. Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo. Carretera Muna-Felipe Carrillo Puerto Km. 137, S/N. Presumida, Municipio de José María Morelos, Quintana Roo, C. P. 77870.
José Eduardo Martínez Reyes
University of Massachusetts Boston
0009-0005-5794-0591
Acerca de
Este capítulo se centra en tsikbal maya, es decir, en las explicaciones culturales, ecológicas y religiosas mayas de la actual crisis climática del Antropoceno y la crisis de la agricultura tradicional, que están ligadas a la historia colonial y poscolonial. Los desafíos a las prácticas culturales mayas como resultado de la privatización y desposesión de la tierra ejidal como proceso de acumulación originaria se tratan aquí como fundamentales en la defensa de la ecología moral de la selva maya. Es por esto que utilizamos la crítica ecológica de Marx como omnipresente y utilizamos el concepto maya de iknal para explicar porque su crítica aún tiene relevancia. Los desafíos de la selva maya deben abordarse dentro de un espacio radical, si los mayas tienen alguna esperanza de lograr justicia climática y ecológica.
Le múuch’ ts’íiba’ ku beeta’al yo’olal tsikbal [maaya], u k’áat u ya’alej,yo’olal u tsoolilo’ob u miatsilil, ti’ u báak’paachil yéetel u tuukulil kili’ichilmaaya’ob ichil noj talamil ti’ u k’exel bix anik k’iin te Antropocenoo’, yéetel unoj talamil tu meyajil kool, yaan ba’ax u yilo’ob tu k’ajlayil Kolonyaa yéetelu le ka ts’o’ok lela’. Le talamili’ob ti’ u suukbe’enilo’ob maaya’obe’ je’exjump’éel ts’ookbalil le privatización yéetel u luk’sa’al lu’umil koolo’obo’ je’exu yaantalil acomulación originaria, ku tso’olol waye’ bey jach k’a’ana’antako’obyo’olal u kanáanta’al ecología moral tu k’áaxil u lu’umil maaya’ob. Le o’osale’kin ch’a’aóolto’on u tse’ekt’aanil ecologico ti’ Marx je’ex jump’éel yaantuláakal tu’ux yéetel kin meyajo’ob yéetel u t’aanil maaya “iknal” yo’olal intsoláantik ba’axten u tse’ekt’aanil láayli’ k’a’ana’an. U talamilo’ob u k’áaxilo’obmaaya’obe’ k’a’abéet u méenta’al mejen kaajo’ob, chéen wa le maaya’obo’yaan ti’ob u náayil ti’al ka u múul kanáanta’al yóok’ol kaab [justiciaclimática] yéetel kuxtalilo’ob.
Referencias
Castillo Cocom, Juan A., and Quetzil E. Castañeda. «Visión etnográfica: Imaginar el iknal maya.» The Journal of Latin American and Caribbean Anthropology 26, no. 1 (2021): 10-24.Castillo Cocom, Juan A. “Relatos Iknalíticos” publicado: domingo, 29 de agosto de 2021, en Confabulario | Suplemento cultural – EL UNIVERSAL.Farriss, Nancy. Maya society under colonial rule: The collective enterprise of survival. Princeton University Press, 1984.
Foster, John Bellamy. Marx’s ecology: Materialism and nature. NYU Press, 2000.
Foster, John Bellamy. «Marx’s open-ended critique.» Monthly Review 70, no. 1 (2018): 1-16.
Foster, John Bellamy, Brett Clark, and Hannah Holleman. «Marx and the Indigenous.» Monthly Review 71, no. 9 (2020): 1-19.
Lapointe, Marie. Los mayas rebeldes de Yucatán. Maldonado Editores. Mérida (1997).
Martínez-Reyes, José E. Moral ecology of a forest: The nature industry and maya post-conservation. University of Arizona Press, 2021.
Marx, Karl. El Capital Volumen I. Siglo XXI Editores, Madrid. (2017a)
Marx, Karl. El Capital Volumen II. Siglo XXI Editores, Madrid. (2017b)
Marx, Karl. El Capital Volumen III. Siglo XXI Editores, Madrid. (2017c)
Musto, Marcello. «Una reevaluación de los Cuadernos antropológicos de Marx.» Antrópica. Revista de Ciencias Sociales y Humanidades 8, no. 16 (2022): 241-252.
Reed, Nelson. La guerra de castas de Yucatán. Vol. 10. Ediciones Era, 1971.
Saito, Kohei. La naturaleza contra el capital. El ecosocialismo de Karl Marx, Bellaterra Ediciones, Manresa (España), 2022.
Saito, Kohei. Marx in the Anthropocene: Towards the Idea of Degrowth Communism. Cambridge University Press, 2023.
Terán, S. and Rasmussen, C., 2009. La milpa de los mayas. Segunda edición. Universidad Autónoma de México-Universidad de Oriente, Mérida, México.
Vapnarsky, Valentina, y Olivier Le Guen. «The guardians of space: understanding ecological and historical relations of the contemporary Yucatec Mayas to their landscape.» In The 11th European Maya Conference. Ecology, Power, and Religion in Maya Landscapes. Saurwein, 2011.
Villa Rojas, Alfonso. «Los elegidos de Dios.» Etnografía de los Mayas de Quintana Roo. México: Instituto Nacional Indigenista (1978).